آموزش فرمول تولید خوراک آبزیان
در صنعت آبزی پروری، خوراک به عنوان پرهزینه‌ترین بخش شناخته می‌شود بطوریکه کیفیت و کمیت آن، سود و زیان یک آبزی‌پرور را تعیین می‌کند. دستیابی به رشد بهینه و حفظ سلامت آبزیان مستلزم درک عمیق از فرمول خوراک آبزیان و فرآیندهای تولید آن است.
خوراک آبزیان، به ویژه خوراک‌های پلت (Pellet) و اکسترود (Extruded)، باید بر اساس نیازهای خاص آبزیان و مطابق با آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های سازمان دامپزشکی، شیلات و سازمان استاندارد تهیه شود. اگرچه اصول کلی در میان تولیدکنندگان یکسان است، اما هر کارخانه ممکن است تغییراتی را بر اساس سلیقه و نیاز مشتری در سایز و محتوای مواد اولیه اعمال کند.
این مقاله با هدف آموزش فرمول تولید خوراک آبزیان، به بررسی دقیق اجزای تشکیل دهنده خوراک، مراحل صنعتی تولید، شاخص‌های کیفیت فیزیکی و تغذیه‌ای و همچنین مدیریت صحیح خوراک و غذادهی بر اساس منابع علمی و کاربردی می‌پردازد.
1. ترکیب خوراک ماهی و اجزای تشکیل‌دهنده جیره
ترکیب خوراک ماهی باید قابلیت تأمین نیازهای تغذیه ای آبزی مورد پرورش را داشته باشد که به عنوان کیفیت تغذیه‌ای در نظر گرفته می‌شود. جیره‌های نهایی از ترکیب چندین ماده خوراکی در نسبت‌هایی مشخص حاصل می‌شوند. این اجزا شامل پروتئین، چربی، کربوهیدرات، ویتامین ها و مواد معدنی است که باید توسط خوراک کنسانتره تأمین شوند، به ویژه برای ماهیانی که در شرایط پرورشی متراکم تغذیه می‌کنند.
منابع تغذیه ای کلیدی پروتئین‌ها و آمینواسیدها از مهم‌ترین بخش‌های جیره خوراک آبزیان به شمار می‌روند. منابع پروتئینی مورد استفاده در خوراک آبزیان بسیار متنوع هستند:
- پودر ماهی: معمولاً جزء اصلی جیره را تشکیل می‌دهد.
- کنسانتره‌های پروتئینی ماهی: گران‌تر از پودر ماهی هستند اما بازده غذایی بالاتری دارند.
- پروتئین‌های مشتق شده از جانوران خشکی‌زی: شامل پودر گوشت، پودراستخوان، پودر محصولات جانبی مرغ، پودر خون و پودر انواع کرم. این مواد ممکن است جایگزین بخشی از پودر ماهی شوند و دارای پروتئین بالایی هستند.
- پروتئین‌های تک سلولی (SCP): شامل جلبک‌ها، قارچ‌ها، مخمرها و باکتری‌ها هستند که منشأ میکروبی دارند.
ماهیان تمایل دارند برای تولید انرژی ابتدا از پروتئین، سپس از چربی‌ها و در نهایت از کربوهیدرات‌ها استفاده کنند.
انواع کلی خوراک آبزیان
خوراک آبزیان از نظر فیزیکی به اشکال مختلفی تولید می‌شود:
غذاهای تر و مرطوب
این نوع خوراک‌ها خوش‌خوراک بوده و بازدهی نسبتاً خوبی دارند. با این حال، نگهداری آنها دشوار است و برای جلوگیری از فساد و از بین رفتن ویتامین‌ها و چربی‌های ناپایدار، باید به صورت سرد (در دمای 30- درجه سانتی‌گراد یا کمتر برای مواد خام) حمل و نگهداری شوند. مصرف آنها می‌تواند باعث شیوع عوامل بیماری‌زا و کاهش کیفیت آب محیط پرورش شود.
غذاهای خشک
رطوبت این خوراک‌ها بین 7 تا 11 درصد است. تهیه، حمل و نقل و نگهداری آنها نسبتاً ساده بوده و به راحتی می‌توان آنها را در استخرهای بزرگ توزیع کرد. خوراک‌های خشک قابلیت تغییر اندازه و محتوای جیره را متناسب با نیازهای رشد ماهی دارند. همچنین افزودن داروها و افزودنی‌های مجاز به جیره غذایی خشک امکان‌پذیر است. خوراک‌های خشک باید در شرایط سرما (کمتر از 20 درجه سانتی‌گراد) و رطوبت پایین (پایین‌تر از 75 درصد) نگهداری شوند.
خوراک‌های پلت و اکسترود
این خوراک‌ها، به ویژه خوراک‌های اکسترود (شناور یا آهسته غرق شونده)، به دلیل فرآوری تحت دمای بالا و مدت زمان کم، قادرند فاکتورهای ضد تغذیه‌ای، ارگانیسم‌های پاتوژن و ویروس‌ها را تخریب کنند و همچنین توانایی تولید خوراک شناور را دارند.
2. مراحل تولید فرمول خوراک آبزیان (فرآوری جیره)
تولید خوراک آبزیان یک فرآیند پیچیده شامل ترکیب مواد اولیه در نسبت‌های مشخص و فرآوری آنها به شکل نهایی (پلت یا اکسترود) است.
2.1. ترکیب جیره و آسیاب کردن تعیین نسبت‌های مواد مختلف در یک جیره غذایی و اطمینان از همگنی ترکیب مواد خام خرد شده، مراحل اولیه کلیدی هستند.
آسیاب کردن
تبدیل مواد خام به ذرات ریز، همگنی بیشتر ذرات خوراک، ایجاد ترکیبی پایدارتر و یکنواختی شکل خوراک را به دنبال دارد. آسیاب کردن در دو مرحله انجام می‌شود، به ویژه وقتی خوراک برای لارو تهیه می‌شود و اندازه ذرات باید بسیار کوچک باشد (کمتر از 50 میکرومتر).
اندازه ذرات مناسب
برای جیره‌های غذایی ماهی، اندازه متوسط ذرات 350 تا 400 میکرومتر توصیه می‌شود. برای ماهیان جوان این اندازه باید کوچک‌تر باشد (180 تا 250 میکرومتر).
مخلوط کردن (Mixing)
دستگاه‌های مخلوط‌کننده افقی دو نواره برای ترکیب مواد اولیه پودر شده آبزیان متداول هستند. این دستگاه‌ها برای افزودن منابع چربی به صورت مایع نیز استفاده می‌شوند. مدت زمان مخلوط کردن مواد خوراکی معمولاً حدود 4 تا 5 دقیقه است.
– فرآیند اکستروژن و پخت (Extrusion) تکنولوژی اکستروژن (Extrusion) امروزه به عنوان روشی با دمای بالا و مدت زمان کم برای تولید خوراک آبزیان استفاده می‌شود تا مشکلات روش پلت قدیمی (مانند دمای پخت پایین و ناتوانی در تولید خوراک شناور) را برطرف کند.
پخت ترمو مکانیکال
اکستروژن فرآیندی پیچیده است که به صورت همزمان فرآیندهای مخلوط کردن، پخت و تعیین ساختار بافت جیره را انجام می‌دهد. این فرآیند به دو نوع انرژی نیاز دارد:
- انرژی حرارتی و انرژی مکانیکی (که توسط سرعت و شکل اسکرو تعیین می‌شود).
- پخت ترمو مکانیکال در اکسترودر، چگالی خوراک را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
تولید خوراک شناور
روش اکستروژن امکان تولید خوراک با سایزهای مختلف، حتی تا پلت‌های 10 میلی‌متری و خوراک‌های میکرو، با بافت نرم را فراهم می‌کند که برای لاروها و ماهیان کوچک بسیار مهم است.
اضافه کردن مایعات
در مرحله پیش‌شرط‌دهنده (Pre-conditioner)، اجزای خوراک خشک و بخش‌های مایع (مانند روغن، آب، بخار یا هر ماده آبکی دیگر) به طور جداگانه اضافه شده و مخلوط می‌شوند تا رطوبت پیدا کنند.
2.3. فرآیندهای تکمیلی پس از تولید پس از خروج پلت‌ها از اکسترودر، مراحل زیر انجام می‌شود:
- خشک کردن و سرد کردن: رطوبت محصول باید به کمتر از 10 درصد کاهش یابد.
- پوشش‌دار کردن (Coating): در این مرحله، روغن یا چربی روی سطح پلت پاشیده می‌شود. افزودن روغن و چربی‌ها پس از پخت موجب کاهش پدیده اکسیداسیون لیپیدها می‌شود.
- خرد کردن و غربال کردن: پلت‌های خشک از غلتک‌های شیاردار عبور داده می‌شوند تا به ذرات کوچک‌تر خرد و غربال شوند.
3. شاخص‌های کیفیت و مدیریت خوراک
کیفیت خوراک تأثیر مستقیمی بر موفقیت آبزی‌پروری دارد و مدیریت کیفی آن (شامل مدیریت خرید، انبارداری، ارزیابی کیفی و مدیریت تغذیه) ضروری است.
3.1. شاخص‌های تعیین کیفیت خوراک برای ارزیابی کیفیت خوراک، چهار شاخص اصلی در نظر گرفته می‌شود:
- کیفیت تغذیه‌ای: قابلیت خوراک در تأمین نیازهای تغذیه ای آبزی مورد پرورش.
- کیفیت فیزیکی (مقاومت فیزیکی): تولید حداقل میزان خاکه.
- کیفیت بهداشتی: عدم وجود مایکوتوکسین‌ها، میکروارگانیزم‌ها و کپک در زمان تغذیه ماهی.
- کیفیت حسی: شامل بو، طعم و مزه و ظاهر پلت که آبزی را به خوردن تهییج نماید.
3.2. ارزیابی فیزیکی خوراک در مزرعه تشخیص کیفیت خوراک از نظر فیزیکی می‌تواند در مزرعه صورت گیرد.
بررسی رطوبت
خوراک های حاوی سطوح رطوبت بالا نرم بوده و به راحتی شکل خود را از دست می‌دهند. صدای خوراک با رطوبت بالا حالتی بم دارد. پلت‌های با رطوبت بالا به راحتی در کیسه خوراک تکان نمی‌خورند.
میزان خاکه (Fines)
منبع خاکه خوراک از فرآیند تولید ضعیف، حمل و نقل غیر استاندارد و نگهداری طولانی مدت است. خاکه باید کمتر از 3 درصد وزن کیسه باشد. خاکه بالا سبب حذف مواد مغذی و آلودگی آب محیط پرورش می‌شود.
رنگ خوراک
عدم یکسان بودن رنگ به دلیل میکس ضعیف و تغییرات دمای پخت است. خوراک‌های پخته نشده رنگ روشن و خوراک‌های سوخته رنگی تیره دارند و خوشمزگی لازم را ندارند.
ماندگاری در آب
می‌توان زمان متلاشی شدن و شکستن پلت را محاسبه کرد. یک روش علمی برای محاسبه میزان ماندگاری در آب شامل استفاده از شکر، آون خشک‌کن (با دمای 135 درجه)، استوانه مدرج و ارلن می‌باشد.
3.3. اصول نگهداری و انبارداری نگهداری مناسب جیره برای حفظ کیفیت ضروری است، زیرا چربی‌ها اکسید شده و ویتامین‌ها از بین می‌روند.
شرایط انبار
انبار خوراک باید خشک، خنک و به خوبی تهویه شود تا دمای درون کیسه‌ها ثابت بماند. دمای بالاتر از 30 درجه سانتی‌گراد سبب فاسد شدن سریع خوراک می‌شود.
رطوبت و دما
خوراک های خشک باید در دمای کمتر از 20 درجه سانتی‌گراد و رطوبت پایین‌تر از 75 درصد نگهداری شوند.
چیدمان
کیسه‌های خوراک ماهی باید روی پالت‌های چوبی یا پلاستیکی قرار گیرند و نباید مستقیماً روی کف سیمانی انبار باشند. چیدن کیسه‌ها نباید بیش از 8 تا 10 کیسه روی هم باشد.
فاصله از دیوار
کیسه‌ها باید حداقل 50 سانتی‌متر از دیوارهای انبار فاصله داشته باشند. ردیف‌های کیسه باید حداقل یک متر از یکدیگر فاصله داشته باشند.
مدت زمان نگهداری
خوراک آبزیان نباید بیش از 3 ماه از زمان تولید در انبار نگهداری شود.
4. آموزش فرمول تولید خوراک آبزیان
فرمول خوراک آبزیان تنها به ترکیب مواد اولیه محدود نمی‌شود؛ بلکه شامل فرمول تعیین مقدار و زمان صحیح مصرف نیز هست. راندمان تغذیه به شدت تحت تأثیر رفتارهای تغذیه‌ای ماهی، درجه حرارت آب، و اندازه جیره خوراک قرار دارد.
4.1. تعیین اندازه خوراک در طول دوره رشد، ارتباط نزدیکی بین اندازه خوراک و اندازه دهان ماهی وجود دارد.
قانون اندازه پلت
قطر پلت خوراک باید برابر با یک پنجاهم طول بدن ماهی باشد. به عنوان مثال، اگر طول ماهی 10 سانتی‌متر باشد، اندازه پلت مناسب 2 میلی‌متر خواهد بود.
4.2. میزان و دفعات غذادهی مقدار خوراک مصرفی به عواملی مانند درجه حرارت، تعداد، گونه، اندازه و سلامت ماهی بستگی دارد.
قانون کلی
مقدار خوراک که در هر وعده به ماهی‌ها داده می‌شود، باید به اندازه‌ای باشد که پس از 3 تا 5 دقیقه هیچ گونه اثری از آن باقی نمانده و تمام آن مصرف شود.
غذادهی به لارو و بچه‌ماهی
- لاروها: باید هر ساعت یک بار در طول روز تغذیه شوند.
- بچه ماهیان: ممکن است هر دو ساعت یک بار تغذیه شوند.
- ماهیان پرواری: 4 تا 6 بار در روز.
- بچه ماهی و انگشت قد: 6 تا 8 بار در روز.
زمان غذادهی
غذادهی باید عمدتاً در طول روز، یعنی بین 6 صبح تا 6 بعد از ظهر انجام شود. تغذیه در صبح، هضم خوراک را آسان‌تر می‌سازد، در حالی که هضم در شب (به دلیل کاهش اکسیژن و افزایش گاز کربنیک) مشکل‌تر است.
4.3. توزیع و مدیریت غذادهی روش‌های توزیع خوراک شامل توزیع متداول (سقوط آزاد)، توزیع منطقه‌ای شکل( در استخرها) و توزیع دایره‌ای (در قفس‌ها) است.
تغذیه دستی
امکان نظارت بر رفتار ماهی‌ها را فراهم می‌کند، اما هزینه بالایی دارد و بیشتر در کارگاه‌های با تولید کم تا متوسط استفاده می‌شود.
تغذیه خودکار
جیره خوراک را به طور یکنواخت توزیع می‌کند.
محل غذادهی
برای ماهیان پرواری، جیره خوراک باید در داخل تشتک در استخر گذاشته شود. تغذیه از یک محل مشخص مزیت سیفون کردن مرتب بستر را دارد.
5. الزامات پیش از صید
قبل از صید ماهیان پرورشی، برای حفظ کیفیت محصول نهایی، اقدامات ویژه‌ای باید انجام شود که ارتباط نزدیکی با مدیریت خوراک و تغذیه دارد.
5.1. قطع غذادهی (دوره گرسنگی) دو تا سه روز قبل از صید، باید تغذیه ماهی به طور کامل قطع شود تا دستگاه گوارش آن تخلیه گردد.
دلایل قطع تغذیه
- افزایش دوام گوشت.
- کاهش مصرف اکسیژن و تولید آمونیاک.
- جلوگیری از فاشد شدن و آلودگی باکتریایی در هنگام صید.
- سهولت برداشت و عمل‌آوری به دلیل وجود مقادیر کم مدفوع.
در برخی مطالعات، بسته به دمای آب، دوره گرسنگی 7 تا 10 روز (تابستان) و 12 تا 14 روز (زمستان) پیشنهاد شده است. گرسنه نگه داشتن ماهی (حدود 7 تا 10 روز) منجر به کاهش وزن کلی بدن (حدود 4 درصد) و تخلیه محتویات لوله گوارش می‌شود.
5.2. حذف بوی نامطبوع گوشت در استخرهای خاکی، به دلیل تعویض کمتر آب، مشکل بو و مزه نامطبوع ممکن است مطرح باشد. برای رفع این مشکل، ماهیان باید قبل از صید، به مدت 5 تا 15 روز (بسته به دمای آب) در استخر با آب زلال و صاف نگهداری شوند.
5.3. کاهش استرس قبل از صید، صید نامناسب و استرس‌زا باعث مصرف سریع گلیکوژن عضلات شده و پدیده جمود نعشی (Rigor Mortis) به درستی پایان نمی‌پذیرد. زمان مناسب صید هنگام صبح یا غروب است.
6. مدیریت تراکم آبزیان و ارتباط آن با مصرف خوراک
تراکم ذخیره‌سازی ماهی به طور مستقیم بر نیازهای اکسیژنی، کیفیت آب (تجمع آمونیاک و دی اکسید کربن) و به تبع آن، مقدار خوراک قابل مصرف، تأثیر می‌گذارد. تراکم کم باعث استفاده ناکافی از حجم آب و کاهش بهره‌وری می‌شود، در حالی که تراکم زیاد باعث کاهش اکسیژن و تلفات می‌گردد.
تراکم ماهیان کپور در استخرها (تراکم ذخیره‌سازی اولیه)
| اندازه ماهی | تعداد در هکتار | شرح |
| لارو | 1 تا 2 میلیون قطعه | برای تولید بچه ماهی تا انگشت قد |
| بچه ماهی انگشت قد | 100 تا 150 هزار قطعه | برای تولید بچه‌ماهی 30 تا 50 گرمی |
| بچه ماهی 30 تا 50 گرمی برای پرورش | 2500 قطعه | هنگام ذخیره‌سازی استخرهای پرواری |
نکته: ترکیب ماهیان کپور کاملاً وابسته به شرایط اقلیمی و جغرافیایی منطقه است.
7. تولید خوراک دستی برای ماهیان زینتی و لاروها
در محیط‌های تکثیر و پرورش، به ویژه برای ماهیان زینتی و مراحل حساس اولیه رشد، ممکن است نیاز به تهیه خوراک دستی یا زنده باشد.
تهیه خوراک زنده
اتاق تهیه خوراک باید تجهیزات لازم برای تولید خوراک زنده نظیر ناپلئوس آرتمیا، لارو پشه، دافنی و کرم خونی را داشته باشد.
تهیه گرانول دستی
در برخی مواقع می‌توان پودر میگوی خشک شده را با سفیده و زرده تخم مرغ ترکیب کرد و کل مخلوط را با مقداری نمک به صورت خمیر درآورد. سپس این خمیر با دستگاه دانه ساز دستی به شکل دانه یا گرانول تبدیل شده و در سایه خشک می‌شود.
نتیجه‌گیری کلی
آموزش فرمول تولید خوراک آبزیان فراتر از یک دستورالعمل ساده برای ترکیب مواد اولیه است؛ بلکه شامل فرآیندهای پیچیده صنعتی (مانند اکستروژن و کنترل حرارتی برای افزایش ماندگاری و کیفیت)، تعیین دقیق ترکیب خوراک ماهی بر اساس نیازهای گونه‌های پرورشی و نهایتاً مدیریت دقیق است.
حفظ کیفیت خوراک (شامل کیفیت فیزیکی، بهداشتی و تغذیه‌ای) و اجرای دقیق پروتکل‌های تغذیه‌ای (شامل تعیین اندازه پلت، دفعات غذادهی و دوره گرسنگی قبل از صید) برای تضمین سودآوری و موفقیت در صنعت آبزی‌پروری ضروری است.
سوالات متداول
چرا خوراک آبزیان مهم‌ترین بخش هزینه در آبزی‌پروری است؟
خوراک بیشترین سهم از هزینه‌های آبزی‌پروری را دارد و کیفیت آن مستقیماً بر رشد، سلامت و سودآوری تأثیر می‌گذارد. فرمول علمی و ترکیب دقیق خوراک می‌تواند بهره‌وری را افزایش و تلفات را کاهش دهد.
اجزای اصلی تشکیل‌دهنده خوراک ماهی چیست؟
خوراک ماهی از ترکیبی از پروتئین‌ها، چربی‌ها، کربوهیدرات‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی تشکیل می‌شود. منابع پروتئینی شامل پودر ماهی، پودر گوشت، پودر مرغ، پودر خون و جلبک‌ها هستند که نیاز تغذیه‌ای ماهی را تأمین می‌کنند.
تفاوت خوراک پلت (Pellet) و اکسترود (Extruded) در چیست؟
خوراک پلت با فشار و دمای کمتر تولید می‌شود و غرق شونده یا فرو رونده در آب است، در حالی‌که خوراک اکسترود با دمای بالا فرآوری می‌شود و قابلیت تولید خوراک شناور یا آهسته‌غرق را دارد. خوراک اکسترود معمولاً کیفیت تغذیه‌ای و بهداشتی بهتری دارد.
اندازه مناسب پلت خوراک ماهی چگونه تعیین می‌شود؟
اندازه پلت باید برابر با یک پنجاهم طول بدن ماهی باشد. به‌عنوان مثال، برای ماهی 10 سانتی‌متری، پلت 2 میلی‌متری مناسب است تا ماهی بتواند به‌راحتی آن را مصرف کند.
بهترین شرایط نگهداری خوراک خشک آبزیان چیست؟
خوراک باید در دمای کمتر از 20 درجه سانتی‌گراد و رطوبت زیر 75٪ نگهداری شود. انبار باید خشک، خنک و دارای تهویه مناسب باشد و کیسه‌ها روی پالت قرار گیرند تا از رطوبت زمین دور بمانند.
چه عواملی کیفیت فیزیکی خوراک ماهی را تعیین می‌کنند؟
مقاومت فیزیکی، میزان خاکه، رنگ، رطوبت و ماندگاری در آب از مهم‌ترین شاخص‌های کیفیت فیزیکی هستند. خوراک با خاکه زیاد یا رنگ غیر یکنواخت معمولاً از کیفیت پایین‌تری برخوردار است.
قبل از صید ماهیان پرورشی چرا باید تغذیه قطع شود؟
دو تا سه روز پیش از صید باید تغذیه قطع شود تا دستگاه گوارش تخلیه شده، گوشت ماندگارتر شود و از آلودگی میکروبی جلوگیری گردد. در دمای بالا ممکن است دوره گرسنگی تا 7 روز افزایش یابد.
هدف از نگهداری ماهیان در آب زلال قبل از صید چیست؟
نگهداری ماهی‌ها در آب زلال به مدت 5 تا 15 روز باعث حذف بوی نامطبوع و بهبود طعم گوشت می‌شود، به‌ویژه در استخرهای خاکی که احتمال ایجاد بو وجود دارد.
تراکم مناسب ذخیره‌سازی ماهی در استخرهای پرورش چقدر است؟
تراکم به اندازه و نوع ماهی بستگی دارد. برای مثال، حدود 2500 قطعه ماهی 30 تا 50 گرمی در هر هکتار برای استخرهای پرواری مناسب است. تراکم بیش‌ازحد می‌تواند باعث کاهش اکسیژن و تلفات شود.
تفاوت تغذیه دستی و خودکار در پرورش ماهی چیست؟
تغذیه دستی امکان نظارت دقیق بر رفتار ماهی‌ها را فراهم می‌کند اما زمان‌بر است، در حالی‌که سیستم‌های تغذیه خودکار خوراک را یکنواخت‌تر و کارآمدتر توزیع می‌کنند.
اشتراک گذاری
